KOLEKCJA PAWLIKOWSKIEGO WE LWOWIE

Drzeworyty ludowe w zbiorach Pawlikowskiego

W Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. Wasyla Stefanyka, przechowującej część zbiorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, znajdują się unikatowe drzeworyty ludowe z XVIII i XIX wieku. To jeden z najcenniejszych, i najstarszych zbiorów ludowej grafiki,  stanowiący cenne źródło poznawcze dla dziejów sztuki ludowej, ikonografii, warsztatów graficznych i kolekcjonerstwa polskiego.  

Kolekcja (zob. baza drzeworytów*) tworzona była przez Józefa Gwalberta Pawlikowskiego (1793–1852), bibliofila oraz zbieracza numizmatów i dzieł sztuk plastycznych.  Stanowi ona niezwykle ważny i pionierski zasób, a jego twórca należy do pierwszych zbieraczy, który – gromadząc „starożytności ojczyste” – umiał skierować uwagę także na niedocenianą przez jemu współczesnych twórczość ludowych i prowincjonalnych artystów. Kolekcja ta tworzona była od lat 30 do początku 50. XIX wieku, czyli w okresie, kiedy działali ostatni już drzeworytnicy, wykonujący swe usługi dla ludności wiejskiej. Wkrótce bowiem ich wyroby zaczęły być wypierane przez modne wówczas malarstwo na szkle, czy przez obrazy masowo wykonywane w nowych technikach graficznych. Pawlikowski gromadził więc drzeworyty ludowe u schyłku ich popularności i trzeba było czekać dopiero na XX wiek, by ta dziedzina twórczości ludowej przykuła powszechniejszą uwagę badaczy i artystów. Tworząc swój zbiór, zatrudniał Pawlikowski między innymi Kajetana Wincentego Kielisińskiego (1810-1849), rysownika i rytownika. Od 1834 do 1838 roku pracował on w Medyce, opiekując się zbiorami, a później współpracował z kolekcjonerem, gromadząc dla niego eksponaty w czasie swoich wędrówek po kraju. Kilka drzeworytów zebrał także Teofil Żebrawski (1800-1887).

W 1849 roku obiekty wraz z całą bezcenną spuścizną Pawlikowskiego trafiły z Medyki do Lwowa. W 1921 znalazły się w zasobach  Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, przekazane tam przez wnuka, Jana Pawlikowskiego. W latach 40. XX w. zostały włączone do zbiorów Biblioteki Akademii Nauk USSR (obecnie Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka).

W 2012 roku kustosze  Muzeum Etnograficznego w Krakowie rozpoczęli poszukiwania tej długo niedostępnej, niezwykłej kolekcji ludowych grafik.  Ze 143 drzeworytów odnaleźli aż 140. Pochodzą one z działających w XVIII i XIX wieku warsztatów ludowych i prowincjonalnych z różnych regionów Polski. Znalazły się w nim obiekty często o unikalnej tematyce i formie. Ciekawą serię stanowią przedstawienia maryjne i chrystologiczne, wzorowane na cudownych wizerunkach z sanktuariów. Są to przykłady pochodzące z ośrodków pątniczych o randze ogólnopolskiej (Częstochowa, Gidle, Kalwaria Zebrzydowska), jak i o znaczeniu lokalnym (Dzików, Odporyszów, Młodzawy, Kobylany, Kalwaria Pacławska). Na szczególną uwagę zasługują rzadkie kompozycje o dużych rozmiarach, tj. ok. 70 x 60 cm, składające się ze sklejonych odbitek, wykonanych z kilku desek. Część drzeworytów jest sygnowana i datowana.

Beata Skoczeń-Marchewka, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie

* W oknie Wyszukiwania prostego należy przejść do pola Miejsce przechowywania, następnie wybrać z listy "Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka im. Wasyla Stefanyka" i kliknąć poniżej przycisk Wyświetl.

Na zdjęciu akwarela Alojzego Rejchana (1843 r.), portret Józefa Gwalberta Pawlikowskiego, własność Muzeum Książąt Lubomirskich w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu. Zbiór Pawlikowskich, nr inw. I.g. 5541.

Kolekcja sztuki Biblioteki Pawlikowskich w zbiorach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. Wasyla Stefanyka: historia i badania

Początek najnowszej historii Biblioteki Pawlikowskich przypada na 2 stycznia 1940 r., czas, kiedy władza radziecka w ramach reformy bibliotek Lwowa, zgodnie z postanowieniem Rady Komisarzy Ludowych USSR, założyła filię biblioteki Akademii Nauk USSR (obecnie — Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka; dalej — Biblioteka). Została ona utworzona na bazie 84 znanych i prywatnych bibliotek Lwowa i ziem zachodnioukraińskich. Ważną część stanowiła Biblioteka Pawlikowskich, która od czasu wejścia w jej skład w 2. poł. XX w. do początków XXI w. ani razu nie była celem odrębnych badań naukowych. Zgodnie z ogólną tendencją, jeśli o niej wspominano, to tylko w jednym rzędzie z wieloma innymi zbiorami.

Na pierwszym etapie organizacji zbiorów Biblioteki uwaga kierownictwa koncentrowała się na zebraniu i opracowaniu nowych nabytków. Osobne miejsce wydzielono zbiorom sztuki Pawlikowskich, które były częścią Muzeum Lubomirskich. Po jego zamknięciu 8 maja 1940 r. i utworzeniu Gabinetu Sztuki poszczególne eksponaty ze zbioru zostały przymusowo przekazane Lwowskiej Narodowej Galerii Obrazów im. Borysa Woźnickiego i Lwowskiemu Muzeum Historycznemu.

W ciągu następujących miesięcy pod kierownictwem Mieczysława Gębarowicza pracownicy nowoutworzonego Gabinetu Sztuki uporządkowali resztę zbiorów, które pozostały w Bibliotece, w tym i z kolekcji Pawlikowskich. Problemów przybyło wraz z nadaniem Gabinetowi Sztuki 13 września 1941 r. statusu oddziału i przeniesieniem zbiorów do pomieszczeń dawnego pałacu Baworowskich (ul. Biblioteczna 2).

W czasie okupacji hitlerowskiej, 12 stycznia 1942 r. stworzono we Lwowie Bibliotekę Państwową (Staadtsbibliothek Lemberg). Do jej II oddziału weszły biblioteki Ossolińskich i fundacji im. Baworowskich. Ogólne kierownictwo nad Biblioteką sprawował M. Gębarowicz, który główny akcent swojej działalności postawił na ocalenie zbiorów. Pamiętając tragiczne wydarzenia z lat 1940 - 1941 kiedy niszczono spuściznę duchową, w miarę zbliżania się do Lwowa Armii Czerwonej, postanowił wykorzystać ewakuację zbiorów na zachód.  W połowie listopada 1943 r. niewielka grupa osób w tajemnicy rozpoczęła wybór  obiektów przeznaczonych do wywozu. 10 marca i 1 kwietnia 1944 r. setki dzieł załadowano do wagonów towarowych i wywieziono ze Lwowa. Większość pochodziła ze zbiorów dawnego Muzeum im. Lubomirskich i Biblioteki Pawlikowskich. Po wojnie odnaleziono je w Krakowie, częściowo na Dolnym Śląsku i wkrótce przekazano do  Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Po ustąpieniu ze Lwowa wojsk niemieckich Biblioteka wznowiła swoją działalność. Realizacja nowych zadań ideologiczno-propagandowych stała się przyczyną ingerencji organów władzy w sferę polityki kadrowej Biblioteki. Pod koniec wojny rozpoczęto zwalnianie doświadczonych specjalistów. Na ich miejsce przyjmowano nowych, zazwyczaj nie obeznanych ze specyfiką pracy. W 1944 r. rozpoczęła się największa „czystka” zbiorów bibliotecznych. Usuwano literaturę „ideologicznie niebezpieczną”. W samym 1947 r. zniszczono 150 ton książek, a w 1952 r. blisko 2000 dzieł ze zbiorów obecnego Muzeum Narodowego im. Andreja Szeptyckiego we Lwowie.

Zasoby dawnych polskich księgozbiorów i kolekcji w latach powojennych udało się ocalić.  Od 1945 r., do 1987 r. wysyłano do Polski fragmenty zbiorów dawnego Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: rękopisy, starodruki z XVIII - XIX wieku.

W trudnych warunkach pracownicy biblioteki próbowali prowadzić prace naukowe. Realizowali jeden z „dozwolonych” kierunków działalności Biblioteki - biblioteczno-bibliograficzną obsługę ukraińskich instytucji akademickich. Do końca lat 40. XX w. było to ważny argument pozwalający na porządkowanie dawnych zbiorów sztuki. W ich badaniach ogromną rolę odegrał istniejący od 1951 r. Instytut Nauk Społecznych Akademii Nauk USSR (obecnie - Instytut Ukrainoznawstwa im. Iwana Krypiakiewicza NAN Ukrainy),  przyjęcie przez kierownictwo Biblioteki decyzji o współpracy obu instytucji oraz nawiązanie kontaktów z I. Krypjakiewiczem, M. Wozniakiem, I. Swiencićkim i innymi. W następnym roku pracownicy wyselekcjonowali ogromny materiał ikonograficzny dotyczący zabytków architektury, jako źródło do badania historii miast i wsi Ukrainy. W 1952 r., w przeddzień obchodów 300. rocznicy zjednoczenia Ukrainy z Rosją, rozpoczęto kształtowanie kolekcji, ilustrującej życie i działalność Bohdana Chmielnickiego. Pod koniec 1955 r., w związku z obchodami 700-lecia Lwowa przyjęto decyzję o wyodrębnieniu materiału ikonograficznego powiązanego z przeszłością Lwowa. Za podstawę tych kolekcji posłużyły zbiory Pawlikowskich.

Wykorzystanie starych zbiorów w badaniu historii i kultury kraju aktualizowało kwestię ich inwentaryzacji. Pod kierownictwem S. Kostiuka w 1976 r. rozpoczęły się przygotowania do prac nad katalogiem naukowym dawnych zbiorów sztuki. W 1977 r. materiały zostały podzielone na kolekcje. Na początku lat 80-tych XX w. rozpoczęto ich inwentaryzację.

Jako pierwsza tymi pracami objęte zostały kolekcja sztuki W. Baworowskiego oraz A. Batowskiego, później - Pawlikowskich, Lubomirskich, „Domu Ludowego”, Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki, wreszcie dzieła, podarowane Bibliotece przez znanych działaczy kulturalnych i artystów. Pracom tym nadano wysoki status, przydzielając dodatkowe fundusze i kierując najlepszych specjalistów. Pod kierownictwem S. Kostiuka pracowali między innymi  W. Hołubeć, D. Filwarkiw, I. Filwarkiw, L. Nazarkewicz, J. Połotniuk.

Główna część kolekcji sztuki dawnej Biblioteki Pawlikowskich została zinwentaryzowana w latach 1987-1992. W ogólnych rysach zachowała swój pierwotny charakter. Składa się  z kilku grup tematycznych: krajobrazy, stroje, obrazy świętych, portrety osób duchownych i świeckich. Osobne zespoły tworzą rysunki, akwarele, gwasze znanych artystów oraz grafiki. Skatalogowane alfabetycznie i tematycznie, dostępne są dla czytelników.

Zbiory sztuki Pawlikowskich, dobrze znane na Ukrainie i poza jej granicami są jednym z najcenniejszych źródeł badania historii i kultury, przede wszystkim ukraińskiej i polskiej. Poznanie historii kolekcji sztuki Pawlikowskich stwarza fundament dla wielokierunkowych ogólnoeuropejskich programów naukowych w przyszłości. Pokazuje tytaniczną pracę wielu ludzi dla zachowania i opisania tego niezwykłego zbioru, jest bazą dla ponownego zrozumienia jego bogactwa w kontekście wymagań współczesności.

Łarysa Kupczynśka, Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka

Katarzyna Łoza, tłumaczenie